Światowy Dzień Gleby – naszego sprzymierzeńca w walce z suszą

Gleba odgrywa nieocenioną rolę w naturze. Zapewnia roślinom przestrzeń do wzrostu, magazynuje wodę, filtruje zanieczyszczenia i wspiera niezliczone procesy biologiczne. To fundament naszego bezpieczeństwa żywnościowego, klucz do stabilnego cyklu wodnego i naturalna bariera chroniąca ekosystemy przed degradacją. Nie zawsze jednak o tym pamiętamy.

Dlatego też 5 grudnia został ustanowiony Światowym Dniem Gleby. Jego pierwsza edycja była obchodzona przez Międzynarodową Unię Towarzystw Gleboznawczych w 2002 roku, a w 2013 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ z rekomendacji FAO oficjalnie przyjęło rezolucję ustanawiającą 5 grudnia Światowym Dniem Gleby. Jest to globalna inicjatywa, której celem jest zwrócenie uwagi na zagrożenia mające miejsce tuż pod powierzchnią ziemi: jej wyjałowienie, erozję, spadek zawartości próchnicy i coraz słabszą zdolność do zatrzymywania wody.

Z powodu nasilającej się suszy, dbanie o zdrowie gleby stało się jednym z najważniejszych działań adaptacyjnych w dobie zmiany klimatu.

Kondycja gleby decyduje o odporności na suszę

Zdrowa gleba działa jak gąbka – dzięki zawartości próchnicy, mikroorganizmów i naturalnej strukturę potrafi wchłaniać oraz zatrzymywać wodę opadową nawet podczas krótkotrwałych, intensywnych deszczy.

Gdy gleba jest zdegradowana (nadmiernie ubita, pozbawiona roślinności, regularnie orana lub narażona na erozję), jej zdolność retencyjna zauważalnie spada. Woda, zamiast wsiąkać w podłoże, spływa po powierzchni, pogłębiając skutki niedoborów wody i prowadząc do zniszczeń w krajobrazie. Ponadto, woda, która nie gromadzi się w ziemi, może doprowadzić do podtopień, a nawet powodzi.

Dlatego zachowanie gleby w dobrej kondycji jest jednym z kluczowych działań przeciwdziałających zarówno suszy, jak i powodzi. Wystarczy, że wesprzemy małą retencję, a dzięki temu pomożemy ustabilizować lokalny mikroklimat i zmniejszyć skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych. 

Co zagraża glebom w Polsce?

W ostatnich latach gleby w Polsce mierzą się z rosnącą liczbą wyzwań. Są to m.in.:

• Susza glebowa, która coraz częściej pojawia się wiosną i latem. To niedobór wody w glebie w warstwach, z których korzystają rośliny. Jest związana z wilgotnością gleby, ale nie musi jeszcze oznaczać strat w uprawach.
• Erozja wietrzna i wodna, polegająca na niszczeniu gleby przez wiatr i wodę, przyspieszona przez intensywne uprawy i brak okrywy roślinnej (gdy brakuje roślin, a ziemia jest odsłonięta, wiatr może porywać jej najdrobniejsze cząstki, a ulewny deszcz zmywa wierzchnią, najcenniejszą warstwę).
• Spadek zawartości próchnicy – czyli stopniowe „wyjaławianie się” gleby. Próchnica to najcenniejszy składnik gleby: magazynuje wodę, odżywia rośliny i sprawia, że ziemia jest pulchna oraz żyzna. Gdy stosuje np. częstą orkę czy monokulturę, gleba staje się twardsza, mniej żyzna i gorzej zatrzymuje wodę, co z czasem osłabia plony i zwiększa podatność na suszę.
• Uszczelnianie terenu – kiedy ziemia zostaje przykryta, traci zdolność wchłaniania wody i „oddychania”. Każdy taki fragment działa jak parasol: deszcz spływa po powierzchni zamiast zasilać glebę, przez co ziemia szybciej wysycha i staje się mniej odporna na suszę.
• Zanieczyszczenia oraz zakwaszenie – nadmiar nawozów, pestycydów czy przemysłowych odpadów zmienia naturalne środowisko gleby, a jej kwasowość może wzrastać. W takiej glebie giną pożyteczne mikroorganizmy, spada zdolność zatrzymywania wody i odżywiania roślin, co sprawia, że ziemia szybciej wysycha i gorzej radzi sobie podczas suszy.

Jak chronić glebę? Najważniejsze działania

Ochrona gleby wymaga długofalowych i różnorodnych działań na wielu płaszczyznach i etapach – od rolnictwa po planowanie przestrzenne. Do najważniejszych z nich należą:

1. Zwiększanie zawartości próchnicy w glebie poprzez stosowanie nawozów organicznych, poplonów, kompostu i pozostawianie resztek roślinnych na polu.

2. Ograniczenie intensywnej orki – metody uproszczone i bezorkowe zmniejszają erozję i poprawiają strukturę gleby.

3. Utrzymywanie okrywy roślinnej – roślinność chroni glebę przed działaniem wiatru i deszczu, zwiększa jej stabilność i przepuszczalność.

4.Ochrona gleb organicznych (torfowisk), które są jednymi z najcenniejszych magazynów wody i węgla w Polsce.

5. Zatrzymywanie wody w krajobrazie. Prace retencyjne, takie jak tworzenie zastawek, zbiorników małej wielkości i odtwarzanie mokradeł, wspierają glebę w magazynowaniu wody.

6. Ograniczanie uszczelniania terenu – zastępowanie betonu powierzchniami przepuszczalnymi zwiększa szansę na wsiąknięcie wody w glebę i zmniejsza ryzyko powodzi błyskawicznych. 

Gleba a zmiana klimatu – zależność, o której niewiele się mówi

Gleba jest jednym z największych naturalnych magazynów węgla na Ziemi. Jeśli jest utrzymana w dobrej kondycji, to zawiera go nawet trzy razy więcej niż cała atmosfera. Kiedy gleba ulega degradacji, traci węgiel, który trafia do atmosfery i przyczyniając się do zwiększenia efektu cieplarnianego. Dlatego 5 grudnia to również przypomnienie, że ochrona gleby ma znaczenie nie tylko dla rolnictwa i retencji, ale także dla globalnych wysiłków na rzecz neutralności klimatycznej.

W kontekście suszy, Światowy Dzień Gleby wpisuje się w cele projektu „Stop Suszy! Start Retencji!”. Przede wszystkim zwraca uwagę na konieczność poprawy procesów zatrzymywania wody w przyrodzie: w krajobrazie, w naturalnych zbiornikach wodnych – i właśnie w glebie.

Bez zdrowej gleby retencja nie jest możliwa, ponieważ zatrzymywanie wody zaczyna się od obecności mikroorganizmów i próchnicy. A to oznacza, że każdy z nas ma wpływ na kondycję ziemi. Wybierając sposób gospodarowania ogrodem, dbając o zieleń miejską, wspierając zrównoważone praktyki rolnicze czy ograniczając betonowanie przestrzeni, możemy przyczynić się do realnej poprawy lokalnego cyklu wodnego.

Światowy Dzień Gleby to idealny moment, by zwrócić uwagę na zasób, do którego nie przywiązujemy wagi na co dzień, a od którego zależy bardzo wiele w naszym życiu: glebę. Dzięki niej możemy poprawić odporność na suszę, stan rzek, różnorodność biologiczną i stabilność klimatu, a także zapewnić lepsze plony w rolnictwie.

Zdrowa gleba to nasz najlepszy naturalny magazyn wody. Najskuteczniejszym sposobem, aby poprawić jej stan, a co za tym idzie, przeciwdziałać suszy w Polsce, jest mała retencja. Inwestycja w nią to inwestycja w naszą przyszłość. Tak więc, zadbajmy o glebę – jest ona nieopisanym sojusznikiem człowieka w zatrzymywaniu wody w krajobrazie.