ENG
Melioracje wodne to ogół zabiegów mających na celu regulację stosunków wodnych w glebie, aby poprawić jej zdolność produkcyjną, ułatwić uprawę i chronić użytki rolne przed podtopieniami. Melioracje polegają na odwadnianiu terenów z nadmiaru wody i jednocześnie na zatrzymywaniu wody i nawadnianiu obszarów w przypadku suszy.
Historia melioracji – od starożytności do współczesności
Melioracja w Europie rozwijała się już w czasach Imperium Rzymskiego, kiedy budowano pierwsze systemy odwadniające i irygacyjne, aby poprawić warunki uprawy roli. Rzymianie stosowali akwedukty i kanały, które nie tylko dostarczały wodę do miast, ale także regulowały jej poziom na terenach rolniczych. W średniowieczu w krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza w Niderlandach, zaczęto na większą skalę osuszać bagna i mokradła, wykorzystując systemy śluz i wałów. W XVI-XVIII wieku meliorację stosowano także w Europie Środkowej, w tym na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie regulowano koryta rzek i osuszano tereny podmokłe dla rolnictwa. W powojennej Polsce, w obliczu konieczności odbudowy gospodarki i zwiększenia produkcji rolnej, intensywnie rozwijano systemy melioracyjne kierunkując je przede wszystkim na odwodnienie i osuszenie terenów. Aby uzyskać dodatkowe tereny uprawne, osuszano m.in. torfowiska, odprowadzając z nich wodę za pomocą rozbudowanych systemów rowów melioracyjnych. Inna była także sytuacja klimatyczna – Polska doświadczała długich i śnieżnych zim, co skutkowało obfitymi wiosennymi roztopami. Wówczas priorytetem gospodarki wodnej było szybkie usuwanie nadmiaru wody, aby zapobiec między innymi powodziom.
Jednak w dobie zmian klimatycznych i narastających problemów z obniżaniem się poziomu wód gruntowych coraz większa wagę przywiązuje się do systemów nawadniających aby lepiej zarządzać wodą i przeciwdziałać suszom. Współcześnie melioracja w Europie opiera się w dużej mierze na systemach zrównoważonych, które zamiast tylko odwadniać, pozwalają także na retencję i efektywne gospodarowanie zasobami wodnymi, takie podejście stosowane jest m.in. w Belgii.
Melioracja – może wspierać zatrzymywanie wody?
Prawo wodne mówi wprost, że melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby i ułatwieniu jej uprawy. Do urządzeń melioracji zalicza się m.in.: rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, drenowania, rurociągi, ziemne stawy rybne, groble na obszarach nawadnianych, systemy nawodnień grawitacyjnych oraz ciśnieniowych.
W tradycyjnej formie melioracja w powojennej Polsce była narzędziem przekształcania terenów podmokłych w grunty rolne. W obliczu coraz częstszych susz i ekstremalnych zjawisk pogodowych wprowadzamy nowe, zrównoważone podejście do melioracji – takie, które pozwoli na skuteczniejsze gospodarowanie zasobami wodnymi, zamiast jedynie usuwać nadmiar wody. Nowoczesna melioracja pełni podwójną rolę odwadniająco–nawadniającą, w zrównoważony sposób regulując poziom wody, ale także wspomagając jej retencję. Zatem, odpowiadając na zadane w tytule pytanie, mówimy: tak, melioracja może pełnić funkcję wspierającą retencjonowanie wody.
Powrót do dwufunkcyjnej melioracji dla zrównoważonego zarządzania zasobami
W ostatnich latach zauważono pilną potrzebę modernizacji systemów melioracyjnych oraz wdrożenia rozwiązań zwiększających retencję wodną. W odpowiedzi na te wyzwania w załącznikach do planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS) zawarto szereg inwestycji i działań obejmujących odbudowę istniejących urządzeń, ich modernizację oraz budowę nowych systemów melioracyjnych o funkcji nawadniająco-odwadniającej. Naszym priorytetem stało się przywracanie równowagi hydrologicznej poprzez integrację systemów retencyjnych z tradycyjnymi metodami regulacji wód. Działania te mają na celu nie tylko minimalizację skutków suszy, ale także ochronę bioróżnorodności i poprawę warunków produkcji rolnej.
W załączniku nr 2 do PPSS (Lista zadań inwestycyjnych związanych ze zwiększeniem retencji korytowej w zlewniach na obszarach wiejskich – lista B) wytypowano 54 działania inwestycyjne, znajdujące się w Założeniach do Programie Kształtowania Zasobów Wodnych (zPKZW), mające na celu zwiększenie retencji korytowej poprzez wykorzystanie urządzeń piętrzących na rzekach i kanałach oraz systemach melioracyjnych. Działania te mają na celu przywrócenie pierwotnej funkcji w zakresie retencji i regulacji przepływu wód z uwzględnieniem wymogów zachowania ciągłości biologicznej m.in. poprzez budowę i przebudowę zastawek, jazów, progów piętrzących, przegród kamiennych, czy modernizację przepustów z piętrzeniem. W 2024 r. w ramach zPKZW zakończono 73 przedsięwzięcia o charakterze utrzymaniowym, co przyczyniło się do zwiększenia retencji o około 2,6 mln m3 na obszarze około 6 tys. ha gruntów rolnych. W ramach ww. przedsięwzięć prowadzone były m.in. takie działania jak: remonty mechanizmów napędowych jazów, konserwacyjne i naprawcze urządzeń piętrzących, wymiana mechanizmów wyciągowych na jazach.
W załączniku nr 4 do PPSS (Katalog działań służący przeciwdziałaniu skutkom suszy) znajdują się działania związane ze zwiększeniem retencji, działania formalne, a także działania edukacyjne. Wśród 27 działań zaproponowano działanie nr 8 Budowa oraz przebudowa urządzeń melioracji wodnych dla zwiększenia retencji glebowej (z funkcji odwadniającej na nawadniająco – odwadniające).
Jak nowoczesne podejście do melioracji poprawia bilans wodny?
Nowoczesne podejście do melioracji powinno polegać na stosowaniu inteligentnych systemów zarządzania wodą. Zamiast jedynie odprowadzać wodę, buduje się systemy umożliwiające jej magazynowanie. Dzieje się to poprzez budowanie systemu zastawek i jazów na urządzeniach melioracyjnych. Pozwalają one na kontrolowanie poziomu wód gruntowych w zależności od warunków atmosferycznych. Dzięki temu w czasie deszczów można gromadzić wodę, a w okresach suszy stopniowo ją uwalniać.
Systemy melioracyjne z funkcją odwadniająco-nawadniającą to rozwiązania, które pozwalają na elastyczne zarządzanie wodą
- Drenaż regulowany – zamiast klasycznych systemów drenarskich, które jedynie odprowadzają wodę, stosuje się systemy z możliwością sterowania odpływem. Przepustnice i zastawki pozwalają zatrzymywać wodę w glebie, gdy jest potrzebna, i usuwać jej nadmiar w razie intensywnych opadów.
- Rowy melioracyjne z piętrzeniami – zamiast odprowadzać wodę bezpośrednio do rzek, stosuje się zastawki piętrzące, które spowalniają odpływ i umożliwiają przesiąkanie wody do gleby oraz magazynowanie jej na potrzeby rolnictwa.
- Nawadnianie podsiąkowe – w okresie suszy systemy drenażowe mogą być wykorzystywane do doprowadzania wody do korzeni roślin poprzez infiltrację z poziomu rur drenarskich.
Takie podejście, oparte na retencji i regulowanym zarządzaniu wodą, pozwala skutecznie poprawiać bilans wodny kraju. Dlatego przyszłość melioracji w Polsce powinna opierać się na podejściu zrównoważonym, które nie tylko chroni grunty rolne przed nadmiarem wody, ale także pomaga zatrzymywać ją tam, gdzie jest najbardziej potrzebna.
Jeśli gospodarujesz na terenach rolniczych, gdzie znajdują się rowy melioracyjne pamiętaj, że instalując progi czy zastawki możesz przy odpowiednim regulowaniu tymi urządzeniami wpłynąć na nawodnienie gleby, którą użytkujesz. Dzięki tym zmianom możesz samodzielnie działać na rzecz poprawy bilansu wodnego w swoim otoczeniu. To prosty sposób na zatrzymanie cennej wody w krajobrazie, zamiast pozwalać jej bezpowrotnie odpłynąć.
